In gesprek met schoolleider Taco Houkema

Vanuit het onderwijssysteem wordt er heel wat op scholen ‘afgevuurd’. Regels, modellen, kaders. Taco Houkema is schoolleider in het po en continu op zoek met zijn teams naar ruimte voor vernieuwing. Niet als doel op zich maar om kinderen voor te bereiden op een onvoorspelbare toekomst. Hoe doe je dat? Een interview over ontwikkelprocessen, eigenaarschap en leiderschap.

Een van de aantrekkelijkheden van een gesprek met Taco Houkema is dat hij met aanstekelijk enthousiasme spreekt over vernieuwingsonderwijs. Daarbij put hij uit een schatkamer aan persoonlijke ervaringen en uit een grote ‘bibliotheek’ aan verhalen en praktijkvoorbeelden. Sinds 2002 is Taco Houkema actief als schooldirecteur. Momenteel leidt hij twee relatief kleine scholen die vallen onder de stichting Poolsterscholen (gemeente Lochem). In het (zoom-)gesprek met Taco komen Einsteins wijze woorden verkapt als een rode draad terug: ‘als je altijd doet wat je altijd deed, krijg je altijd terug wat je altijd deed’.

Je bent een pleitbezorger van onderwijsvernieuwing en hebt op verschillende basisscholen de transformatie geleid naar kindgericht onderwijs. Heb je daarbij een kompas?

“Als schoolleider moet je op meerdere borden kunnen schaken en op het juiste moment de juiste stap kunnen zetten. Ik schiet niet meteen in de oplossingen en koester soms de problemen. Een mate van schuring hoort er ook bij in ontwikkelprocessen.”

Leraar als rolmodel

Als voorbeeld haalt Taco een school aan die destijds klassikaal en methodisch werkte. “Ik wilde de leerkrachten uit de methodes halen en ze laten zien dat methodes niet leidend zijn maar middelen zijn. En dat je als leraar als rolmodel het verschil kunt maken. Als jonge directeur, het was mijn eerste school, was dat best spannend. Sommige leraren waren meteen enthousiast en wilden meer ruimte. Anderen vonden het erg spannend en wilden in kleine stapjes mee in de vernieuwing. Mijn beeld is dat het in dit soort veranderprocessen heel belangrijk is om mensen te blijven inspireren, zelf het goede voorbeeld te geven en ze ook te faciliteren. Ik merk dat ik de grootste successen boek als ik mensen eigenaarschap geef en mensen zo hun kwaliteiten ontdekken.”

Graag bedient Taco Houkema zich van metaforen. Zo vergelijkt hij de posities die mensen bij vernieuwingsprocessen innemen met die van verkeersdeelnemers op een snelweg. “Het is logisch dat in een team iemand vooraan rijdt en iemand achteraan. En ook dat een teamlid tijdelijk op de vluchtstrook staat. Als er geen draagvlak is in het team is het gedoemd te mislukken. Een tijd was er in het onderwijs een stroming die ervan uitging dat als je wilt vernieuwen, je zo snel mogelijk 'om' moet gaan. Daar ben ik het niet mee eens. Je hebt altijd een bestaande situatie en daar moet je op aansluiten. Je hebt een bepaalde context, een bepaald gebouw, mensen die er werken.”

“Didactisch stapelen”

In de ogen van Taco word je geen betere school als je “didactisch blijft stapelen en elk jaar iets nieuws inkoopt”. “Er komt dan steeds iets bovenop. En als dat ‘af’ is, komt er weer iets bij. Ik ontdekte bij mezelf dat ik hier als schoolleider anders instond dan de gemiddelde collega-directeur. Ons schoolbestuur biedt de schoolleiders daarvoor ook de ruimte. Dat is een belangrijk goed. Ik denk ‘holistisch’ en vind dat je in het onderwijs een groter plaatje nodig hebt. Wat gebeurt er in de wereld en hoe bereid je kinderen voor op de toekomst? Heel belangrijk is dat kinderen groeien in hun zelfstandigheid. Op ‘mijn’ scholen zie je dat kinderen leren in een brede context om te gaan met informatiestromen. Ze ontdekken daar hun eigen weg in te vinden. Ook het samenwerken en het maken van eigen keuzes in het leerproces krijgt veel aandacht. Dat werken aan ‘eigenaarschap’ zie je op klassikale scholen minder.”

Systeemdruk

Het klassikale systeem is volgens Taco niet het goede antwoord vanwege de dominantie van losse methodes en de rigide koppeling van leerstof aan leerjaren. Het systeem dooft, zo merkt hij op, bovendien de creativiteit van nieuwe professionals. “Ik denk dat er op de pabo al een deel van het enthousiasme uit wordt gehaald. Studenten ontdekken dat een aantal dingen nu eenmaal zo moeten vanwege het curriculum. Waardoor ze met een soort van ‘rem’ de school binnenkomen. Als docent moet je je aan je rooster houden, aan je methode. Er komt van alles bij en je hebt maar een beperkte afstemmingstijd. Er is gewoon te weinig ruimte om echt naar het kind te kijken. Er wordt te veel “over” kinderen gewerkt, in plaats van “mét” kinderen. Terwijl ooit de oorspronkelijke bedoeling van studenten is geweest echt mét kinderen te gaan werken. Op een gegeven moment zitten ze echt helemaal in het systeem en raken ze hiermee vergroeid. Dan is het lastig om een nieuwe stap te zetten.”

Hoe pak jij dit aan? Op één van de twee scholen waar je momenteel schoolleider bent, wordt bijvoorbeeld thematisch gewerkt met kernconcepten.

“We hebben ons georiënteerd ook bij andere scholen en zijn ‘light’ begonnen met het integreren van aardrijkskunde, geschiedenis, natuuronderwijs en waar mogelijk techniek en handenarbeid. We hebben het op onze eigen wijze gedaan en niet meteen alles losgelaten qua methodes. In het eerste jaar hebben we het werken met kernconcepten beperkt tot de middagen. Het jaar daarop hebben we onderzocht hoe we gedeeltelijk en geleidelijk taal en rekenen konden integreren. En vervolgens zijn we gaan kijken hoe we het onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen een plek konden geven in het thematisch onderwijs. Zo vlochten we kernconcepten geleidelijk in in een nieuw geheel. Onder andere door de slimme inzet van ICT bij de kennisvakken spelen we leraren vrij om leeromgevingen te ontwikkelen voor de kernconcepten.”

Nieuwe werkelijkheid in deze coronatijd

‘’Ondernemer”, “verbinder”, “aanjager”. De vraag was hoe Taco Houkema zichzelf typeert als schoolleider. Daaraan voegt hij nog een rol toe, die van een “criticaster die het bestaande systeem onder de loep legt”. Onderwijs vraagt in de ogen van Taco Houkema om slagkracht en vernieuwing. Niet om kramp en angst. Het onderwijs is in de nieuwe werkelijkheid die in deze coronatijd ontstaat het spoor bijster, zo is zijn waarneming. Onlangs plaatste hij op LinkedIn zijn analyse.

Het onderwijssysteem zorgt in zijn ogen voor ‘te veel eenheidsworst”. Zo ziet hij persoonlijk niets in de Gesprekkencyclus die voortgekomen is uit de wet BIO. “Echt een gemiste kans. Het functioneringsgesprek moet aansluiten bij de mens waarmee je in gesprek gaat. Ik zou bijvoorbeeld met de ene leraar het gesprek willen voeren tijdens een wandeling, met de ander aan de hand van een kaartenset. En met weer iemand anders aan de hand van een casus. Zo kom je tot dezelfde doelen maar veel meer op maat van de mens.”

Zijn boodschap: sluit zoveel mogelijk aan bij de eigen situationele context. Daar is waar het  naar zijn mening ook vaak kan misgaan bij het doorvoeren van vernieuwingen. “Veel scholen willen vernieuwen. Maar weten niet goed waar ze moeten beginnen. Wat ze dan doen is gaan kijken op andere scholen. Ze kiezen dan iets waarvan ze denken dat het bij hen past. Dat is volgens mij een verkeerde start. Je wordt dan een kopie van iets anders. Je moet bij jezelf beginnen. Wie zijn we zelf? Wat kunnen we aan als team? Past deze richting bij onze omgeving en context? Wat ik ook zie is dat alle energie zo in de vernieuwing gestoken wordt dat de kennisoverdracht vergeten wordt. Je ziet dat bijvoorbeeld bij de 21 -eeuwse vaardigheden die op sommige scholen als een pijler worden gezien in de visie. Het gevaar is dat de kennisvakken te weinig aandacht krijgen.”

Persoonlijke ontwikkeling

In de zoektocht naar nieuwe manieren om onderwijs vorm te geven speelt de schoolleider een sleutelrol. Hoe voedt hij als leidinggevende zijn eigen persoonlijke leerproces? “Wat voor scholen geldt, geldt volgens mij ook voor leiders. Authenticiteit is van groot belang. Leiders zouden geen kopie van een ander moeten worden. Daarom heb ik zelf het meeste geleerd van persoonlijke ontwikkel- en coachingtrajecten. Op maat sparren met iemand die je op maat een stap verder kan brengen. De mensen van wie ik het meeste leer zijn de mensen die het dichtst bij zichzelf blijven, die goed kunnen reflecteren op alle ontwikkelingen die spelen en hier een geheel van weten te maken."